Füsun Günaydın: Bahçıvan ve Ölüm Romanı Üzerine Felsefi Bir İnceleme

Georgi Gospodinov’un 2025’te Türkçeye çevrilen Bahçıvan ve Ölüm romanı, yazarın bugüne kadar kurduğu melankolik evrenin en kişisel, en kırılgan, en sade metnidir.   

Bahçıvan ve Ölüm, ölümün yalnızca biyolojik bir son değil, aynı zamanda hafıza, anlatı, varlık ve zaman üzerine felsefi bir mesele olduğunu hatırlatan çarpıcı bir metin olarak karşımıza çıkıyor. Yazar, babasının hastalığını ve ölümünü anlatırken, yalnızca otobiyografik bir yas kaydına değil; insanın kendi sonluluğunu anlamlandırma çabasına açılan geniş bir düşünsel alana da ışık tutuyor.

Gospodinov okuru Heidegger’den Epicurus’a, stoacı sükûnetten Levinas’ın ölümü başkasının yüzünde görme fikrine kadar uzanan geniş bir felsefi bağlamda düşünmeye zorluyor.

Kitap “Babam bahçıvandı. Şimdi bir bahçe.” cümlesi ile başlayarak daha girişte bütün metinde yaratılan duygusal evreni tanımlıyor.

Roman, bir babanın ölümüne yazılmış uzun bir ağıt olarak algılanmaktansa insanın hayatla, bedenle, zamanla ve hafızayla kurduğu kırılgan ilişki üzerine bir meditasyon olarak da kabul edilebilir.

 

 

Georgi Gospodinov Hakkında

(1968 – )

Georgi Gospodinov 20. ve 21. yüzyıl Avrupa edebiyatında melankoli, hafıza, ölüm, insanın kırılganlığı, zaman ve kayıp temalarını en özgün biçimde işleyen Bulgar yazar. 1968’de Yambol, Bulgaristan’da doğdu. Eserleri arasında şiir, roman, deneme ve kısa öyküler bulunuyor.  

Gospodinov, pek çok kaynakta “modern Avrupa melankolisinin en önemli yazarlarından biri” olarak anılır. Eserleri tüm dünyada en çok çevirisi yapılan Bulgar yazar.

Avrupa’da “zaman yazarı” olarak tanımlanır. Onun metinlerinde zaman lineer ilerlemez, kırılır, döngüsel hale gelir böylece kişisel ve kolektif hafıza ile etkileşim haline geçer.

Yazarın kendine özgü anlatım dili yani üslubu melankolik, şiirsel, parçalı, hafızaya odaklıdır.

En tanınan eserleri arasında “Doğal Roman”, “Fiziksel Bir Keder”, “Hüznün Fiziği” ve Booker ödüllü “Zaman Sığınağı” sayılabilir.

Bahçıvan ve Ölüm Kısa Özet

Georgi Gospodinov’un Bahçıvan ve Ölüm kitabı yazarın babasının hastalığı ve ölümü etrafında şekillenen, derin bir yas ve yüzleşme anlatısıdır. Kitap bir yandan yazarın kişisel hatıralarından parçalar sunarken bir yandan da ölümün doğasına dair felsefi bir düşünme alanı açıyor.   

Hikâye, yazarın bahçıvan olan babasının kanser teşhisi almasıyla başlar. Hastalık ilerledikçe baba giderek zayıflar; yürüyemez, konuşamaz, yemek yiyemez hâle gelir. Gospodinov, babasının bedenindeki bu çözülmeyi tıbbi raporlar, epikrizler, doktor notları ve günlük gözlemlerle iç içe aktarır.

Baba için en büyük sığınak, her zaman olduğu gibi bahçedir. Toprak, çiçekler, lale ve soğanlar yaşamın döngüsünü hatırlatır. Baba da bu döngünün içinde kendi sonunu hisseder. Oğul ise bahçeyi ve babanın anlattığı yaşam hikâyelerini bir hafıza kütüphanesine kaydeder.

Sonunda baba ölür; fakat bahçesi, sözleri, kokular, meyveler ve küçük aile hikâyeleri yaşamaya devam eder. Gospodinov, babasının ölümünden sonra yazıya tutunarak hem onun ölümünü hem kendi yasını anlamlandırmaya çalışır.

Kitap, ölümün yalnızca bir son olmadığını; aynı zamanda bir ilişki, bir hatırlama ve bir sorumluluk biçimi olduğunu anlatır. Metin sona doğru gittikçe daha yoğun hissedilen sessiz, hüzünlü ve çarpıcı bir baba-oğul vedasıdır.

Bahçıvan ve Ölüm sade ama etkileyici diliyle melankolik üslubun en güçlü kitaplarından biri kabul ediliyor.

Gospodinov’un Romanı Bir Yas, Bir Bahçe ve Bir Felsefi Yaklaşımın İç İçe Geçtiği Bir Metindir

Bahçıvan ve Ölüm; ölümün sıradanlığı, bedenin çözülüşü, bahçenin döngüsel yaşam bilgeliği, hafızanın direnci, anlatının iyileştirici gücü ve başkasının ölümü karşısında duyulan etik sorumluluk üzerine kuruludur.

Sonunda okur hem babanın ölümüne hem de oğlun yaşadığı ağır deneyim karşısındaki derin dönüşümüne tanıklık eder.

Varoluşun Kırılganlığı: Ölümle İlk Karşılaşma

Romanın açılış cümlesi şudur:
“Babam bahçıvandı. Şimdi bir bahçe.”

Bu cümle, felsefî olarak iki şekilde incelenebilir:

• İnsan, doğaya geri dönen bir varlıktır.
  Heidegger’in “ölüme-doğru-varlık” (Dasein) kavramıyla uyumlu şekilde, insanın varoluşu zaten kendi sonuna doğru bir akıştır. Dünyaya fırlatılmış olan Dasein, ölüme de fırlatılmıştır ve ölümle burun buruna olan varlıktır. Zamanını bilmediği ölüm yüzünden bir gün eksik kalacak, hiçbir zaman tamamlanamayacaktır.
• Ölüm, dönüşümdür.
  Gospodinov burada ölümün yokluk değil, form değiştirme olduğunu ima eder. Baba artık onun dünyasına ait bir figür olmaktan çıkarak, toprağın parçası olur.

Stoacılar için yaşamın özü, doğanın akışını kabul etmektir. Gospodinov’un açılış cümlesi stoacı bir sükûnet taşır: İnsan doğaya karışır; çürüme bile varoluşun doğal bir uzantısıdır. Bu durum karşısında duygular aşırıya kaçmadan kontrol edilebilmelidir.

Bedenin Felsefesi: Hastalığın Dilinde Konuşmak

Roman boyunca doktor raporları, epikrizler, radyolojik bulgular, PET taramaları tıpkı hastanın ve ailesinin yaşamına nüfuz ettiği gibi metne de gömülmüştür. Gospodinov hastalığın adım adım yaklaştığını ifade etmek için, “Ölüm Latince konuşur.” cümlesini kurar.

Bu cümle, modern tıbbın ölümü hangi dile çevirdiğini açığa çıkarır. Böylece hastalığın oluşturduğu sözcüklerle beden dilinin tam olarak bilinmediği bir metne dönüşür. İnsan, kendi ölümünü ancak yabancı bir dille okumak zorunda kalır.

Foucault’nun Klinik’in Doğuşu’nda anlattığı gibi, modern tıp bedeni nesneleştirir; sağlıklı iken özne olan birey hastalıkla birlikte “vaka” haline gelir. Gospodinov bu dönüşümün acısını sessizce içselleştirir ve kayıtlara yansıtır.

Hastalığın dili, ölümün kararlı gelişini duyurur. Böylece çevredekiler beden çözülürken, anlamın da çözüldüğüne tanık olur.

Zamanın Çöküşü: “Şimdi”nin Daralması

Romanın orta bölümlerinde hastalığın bütün ağırlığıyla hayatlarına yerleşmesiyle zaman sıkışır. Günler artık saatlerle değil: kaç adım atılabildiği, kaç üzüm tanesi yenebildiği, kaç nefes çıkarılabildiği ile ölçülür.

Heidegger’in Dasein (varoluş, ölüme doğru varlık) formülünde zaman, insan varoluşunun temelidir. Hastalık ise zamanı “içeri doğru çökerterek” daraltır ve hastanın üzerine kapatmaya hazırlanır.

Gospodinov’un babası için zaman artık kronolojik değil; tümüyle bedensel bir olaydır.

Bu noktada Levinas’ın düşüncesi gelir akla: Ölüm, insanın zamanla olan ilişkisinde bir kırılmadır; ölüm söz konusu olduğunda zamanın efendisi değil, kölesi hâline geliriz.

Anlatının Ontolojisi: Ölümden Kaçış Olarak Hikâye Etmek

Romanın ayırt edici insani yönlerinden biri, babanın muayene sırasında doktorun basit bir sorusu üzerinden hayat hikâyesini gerekli gereksiz ayrıntıları ile anlatmaya sarılmasıdır. Beden çökerken bile anlatı direnir. Gospodinov burada şunu ima eder: İnsan yaşadığı sürece anlatır, anlatmak hayatın devam ettiğinin göstergesidir.

Gospodinov’un romanında hikâye, ölümle mücadele eden, ölüme direnen son insani eylemdir. Beden çökse bile dil sonuna kadar dayanır.

Bahçe: Ontolojik Bir Metafor Olarak Toprak

Bahçe roman boyunca iki anlam taşır:

• Yaşamın üretici gücü
  Çiçek, lale, şakayık, üzüm, elma... Doğru zamanda doğru bakımla açan yaşayan bir dünya.

• Ölümün sessiz kabulü
  Toprak hem besleyen hem çürütendir. Döngü sessizce kabul edilir.

Gospodinov’un bahçesi, Spinoza’nın conatus kavramıyla düşünülebilir:
Tüm varlıklar varlığını sürdürme çabası içindedir; fakat bu çaba sonunda toprağa döner.

Bahçe, yaşam ile ölüm arasındaki hayat döngüsünün görünür hâlidir. Büyümenin bir parçası da çürümek olup, yeni bir büyüme döngüsüne geçebilmenin ön koşulu da önce çürümektir. 

Babanın bahçeye gömdüğü soğanlar, aslında insanın kendi bedenini toprağa hazırlama biçiminin bir metaforu kabul edilebilir.

Epikür ve Ölümün Anlamı

Romanın en etkileyici felsefî anlarından biri, yazar kızı ile konuşurken Epikür’ün ölüm anlayışını hatırlamasıdır. Bu basit cümle, “Ölüm varsa biz yokuz; biz varsak ölüm yok,” şeklindedir. Epikür’e göre ölüm korkulacak bir şey değildir, çünkü deneyimlenemez.
Gospodinov’un babası da roman boyunca hep aynı cümleyi tekrar eder: “Korkacak bir şey yok.”

Burada iki felsefi okuma mümkündür:

• Epikürcü sakinlik: Ölüm, duyunun sona ermesidir; acı yoktur.
• Heideggerci uyanış: Ölüm, insanın kendi hakikatini görme anıdır. Burada sözü edilen insanın kendi ölüm anını değil bir başkasının ölümünü gördüğünde kavradığı hakikattir.

Gospodinov bu iki perspektifi birleştirir: Ölüm hem sakinleşme hem yüzleşme anıdır.

Yazmak Bir Ritüeldir: Yasın Ontolojisi

Gospodinov romanın sonunda yazma eylemini bir ritüel, bir hafıza tapınağı olarak kurar. Babasının ölümünden sonra yazdığı her cümle, ölümü durduramaz ama ona bir anlam verir.  

Ölen kişi geri gelmez, ama yazı onu dünyaya yeniden dâhil eder. Yazmak, bir varlığı yeniden var kılma, ölüme rağmen bir iz bırakma çabasıdır.

Ölümle Barışmak Değil, Onu Anlamak

Bahçıvan ve Ölüm, ölümün romantik bir kabullenişi değil; ölümün düşünsel analizidir. Georgi Gospodinov, babasının ölümü üzerinden: zamanın çöküşünü, bedenin suskunlaşmasını, hafızanın direncini, anlatının iyileştirici gücünü ve toprağın hayat veren hayat alan döngüsünü felsefi bir dille kendi derinliğinde görünür kılar.

Bu roman, bize ölümü sevmeyi değil, onu düşünmeyi öğretir.
Ölüm, hayatın boşluğunu değil, anlamını açığa çıkarır.